مقاله تاریخ توکریش شهر باستانی
## راز سرزمین توکریش: جستجویی در دل تاریخ و اسطوره
در دل متون کهن بین‌النهرین، نام سرزمینی به چشم می‌خورد که با شکوه، ثروت، آیین‌های دینی و کالاهای نفیسش شهره بوده است: توکریش. سرزمینی کوهستانی، با معادن طلا و لاجورد، که پادشاهان بزرگ از بابل تا آشور و هیتی‌ها از آن یاد کرده‌اند. اما توکریش کجاست؟ چرا این نام در اسناد تاریخی و اسطوره‌ای بارها تکرار شده و پژوهشگران را قرن‌ها به خود مشغول کرده است؟ در این مقاله، با تکیه بر شواهد باستان‌شناسی، متون کهن و نظریات پژوهشگران، به دنبال کشف راز این سرزمین گمشده خواهیم رفت.
---
## توکریش در متون باستانی: نخستین نشانه‌ها
### کتیبه‌های سومری و بابلی
قدیمی‌ترین اشاره به نام توکریش را در کتیبه‌ای تمرینی از شهر باستانی نیپور، متعلق به سلسله سوم اور (حدود 4100 تا 4000 سال پیش)، می‌یابیم. در این کتیبه، توکریش به عنوان سرزمینی با غذاهای عالی، کالاهای باشکوه و منابعی از لاجورد و طلا توصیف شده است. این منطقه کوهستانی، در کنار سرزمین‌هایی چون مگن، ملوح و ارته ذکر شده که هر یک در شرق بین‌النهرین قرار داشته‌اند.
در کتیبه‌ای از حمورابی، پادشاه بابل، توکریش با عنوان "کوه‌های دور" و سرزمینی با زبان پیچیده یاد شده است. این توصیف، علاوه بر اشاره به جغرافیای کوهستانی، بر تمایز فرهنگی و زبانی این منطقه نسبت به بین‌النهرین تأکید دارد.
### توکریش در اسناد آشوری و هیتی
در کتیبه‌ای از شمشی-ادد اول، پادشاه آشور، آمده که خراج پادشاهان توکریش در شهر آشور دریافت می‌شده است. نکته جالب اینجاست که در این کتیبه، از "پادشاهان توکریش" یاد شده، نه یک پادشاه، که نشان‌دهنده ساختار سیاسی چندپاره و وجود حکومت‌های متعدد در این منطقه است.
در کتیبه‌ای هیتی، نام یکی از پادشاهان توکریش با عنوان "کیگ لیپ ادال" آمده که ریشه‌ای حوری دارد و به معنای "پدربزرگ" است. این نام‌گذاری، ارتباط فرهنگی توکریش با تمدن‌های حوری و هیتی را نشان می‌دهد.
### توکریش در متون اسطوره‌ای
در متون اسطوره‌ای سومری، مانند حماسه انکی و نین‌هورساگ، توکریش به عنوان سرزمینی اسطوره‌ای و پاکیزه توصیف شده که بیماری و مرگ در آن راه ندارد. هنری راولینسون، خاورشناس بریتانیایی، این سرزمین را با بحرین امروزی تطبیق داده است.
---
## توکریش: سرزمین کالاهای نفیس و معادن گرانبها
### لاجورد و طلا: ثروت افسانه‌ای
یکی از ویژگی‌های بارز توکریش در متون باستانی، وجود معادن لاجورد و طلاست. لاجورد، سنگی نیمه‌قیمتی با رنگ آبی عمیق، در جهان باستان بسیار ارزشمند بود و تنها منبع شناخته‌شده آن، معادن بدخشان افغانستان امروزی است. طلا نیز در معادن کوهستانی غرب و شمال غرب ایران، مانند تکاب و داشکسن، استخراج می‌شد.
در فهرست اشیای معبد ایزدبانو نینگ در قنای سوریه، ظروف و زیورآلات طلایی و لاجوردی با صفت "توک‌ریشی" آمده‌اند. همچنین، در نامه‌های توش‌رته، حاکم میتانی، پیراهنی با صفت توک‌ریشی به آمنهوتپ سوم، پادشاه مصر، اهدا شده است. این شواهد نشان می‌دهد که توکریش نه تنها سرزمینی ثروتمند، بلکه صادرکننده کالاهای نفیس به سراسر خاورمیانه بوده است.
### تجارت گسترده با بین‌النهرین
اشیای کشف‌شده در تپه حصار دامغان و الق تپه ترکمنستان، شباهت زیادی به آثار تمدن بابل و اکد دارند. این موضوع، نشان‌دهنده داد و ستد تجاری گسترده میان فرهنگ بلخی-مروی (خراسان بزرگ) و تمدن‌های بین‌النهرین است. پژوهشگرانی چون پیوتر استانکلر، با استناد به این شواهد، احتمال داده‌اند که توکریش در محدوده خراسان بزرگ قرار داشته و تپه حصار مرز غربی آن بوده است.
---
## جغرافیای توکریش: نظریه‌ها و فرضیه‌ها
### بررسی همسایگان توکریش در کتیبه‌ها
برای تعیین موقعیت توکریش، باید به سرزمین‌هایی که در کتیبه‌ها کنار آن آمده‌اند توجه کنیم. در کتیبه شمشی-ادد اول، توکریش در کنار مناطق کمو (جنوب ترکیه)، لبان (لبنان) و دریای اولیا (مدیترانه) ذکر شده است. با توجه به اینکه پادشاه آشور به غرب ایران لشکرکشی کرده و با سرزمین‌های این منطقه آشنا بوده، احتمال داده می‌شود که توکریش در شرق امپراتوری آشور، یعنی حوالی زاگرس، قرار داشته باشد.
در کتیبه تمرینی نیپور، توکریش در کنار مگن (عمان)، ملوح (دره سند، پاکستان و هند) و ارته (احتمالاً جیرفت) آمده است. این سرزمین‌ها همگی در شرق بین‌النهرین قرار دارند و این فرض را تقویت می‌کنند که توکریش نیز در همین حوالی بوده است.
### نظریات پژوهشگران درباره موقعیت توکریش
پژوهشگران مختلف، بر اساس شواهد باستان‌شناسی و متون کهن، نظریات متفاوتی درباره موقعیت توکریش ارائه داده‌اند:
- **دانیل دیوید لوکن‌بیل و ماکسیمیلیان اشترک**: توکریش را برابر با تیگریس باستان و در ارمنستان امروزی دانسته‌اند.
- **گزا کروسی**: توکریش را واسطه تجارت لاجورد میان همدان و کرمانشاه می‌داند.
- **راجر موری**: موقعیت توکریش را در شمال غرب ایران، بر سر جاده خراسان بزرگ به بین‌النهرین، فرض کرده است.
- **مارتین استول**: توکریش را در منطقه کوهستانی شرق دجله و لرستان می‌داند.
- **استفانو دالی**: این سرزمین را در شمال ایلام و کوهستان‌های زاگرس مکانیابی کرده است.
- **فرانسوا والا**: توکریش را برابر با تپه یحیی در کرمان می‌داند.
- **مایکل گویچارد**: با توجه به ظروف توک‌ریشی کشف‌شده در سوریه، موقعیت آن را در همسایگی کوهستان آمانو و شمال غرب سوریه می‌داند.
- **پیوتر استانکلر**: ابتدا حاشیه جنوبی دریای خزر و سپس منطقه خراسان بزرگ را به عنوان محل توکریش معرفی کرده است.
### شواهد باستان‌شناسی: لاجورد و معادن طلا
در محوطه‌های باستانی چون تپه حصار دامغان، چلو در جاجرم و شهرک فیروزه نیشابور، خرده‌های لاجورد کشف شده که نشان می‌دهد این مناطق محل فرآوری و تجارت لاجورد بوده‌اند. همچنین، در جنوب ترکمنستان و شمال افغانستان، کارگاه‌هایی برای تولید اشیای لاجوردی وجود داشته است.
در محور کوهزایی سنندج-سیرجان و تکاب-داشکسن، آثار معدن‌کاری باستانی طلا و نقره کشف شده که قدمت برخی از آنها به 1775 تا 1552 پیش از میلاد می‌رسد. این شواهد، فرضیه قرار داشتن توکریش در شمال غرب ایران و زاگرس را تقویت می‌کند.
---
## توکریش: سرزمینی میان واقعیت و اسطوره
### مرزهای مبهم، هویت چندگانه
یکی از دشواری‌های اصلی در تعیین موقعیت توکریش، ماهیت دوگانه آن در متون باستانی است. در برخی کتیبه‌ها، توکریش به عنوان سرزمینی واقعی با ساختار سیاسی و اقتصادی مشخص معرفی شده که به آشور خراج می‌داده و با بین‌النهرین تجارت داشته است. در متون اسطوره‌ای، اما، توکریش سرزمینی آرمانی و پاکیزه است که بیماری و مرگ در آن راه ندارد.
این دوگانگی، پژوهشگران را بر آن داشته تا توکریش را همزمان به عنوان یک منطقه جغرافیایی واقعی و یک مفهوم اسطوره‌ای بررسی کنند. شاید توکریش، همچون بسیاری از نام‌های باستانی، در گذر زمان از یک سرزمین واقعی به نمادی از ثروت، پاکی و شکوه تبدیل شده باشد.
### مسیرهای تجارت باستانی و نقش توکریش
بررسی مسیرهای تجارت باستانی نشان می‌دهد که توکریش، به عنوان واسطه‌ای میان تمدن‌های شرق و غرب، نقش مهمی در انتقال کالاهای نفیس، به ویژه لاجورد و طلا، ایفا می‌کرده است. معادن بدخشان افغانستان، به عنوان تنها منبع لاجورد جهان باستان، از طریق خراسان بزرگ و زاگرس به بین‌النهرین می‌رسیده‌اند. اشیای کشف‌شده در تپه حصار، الق تپه و سایر محوطه‌های باستانی، گواهی بر این داد و ستد گسترده است.
---
## چالش‌های پژوهش و اهمیت دقت در تاریخ‌نگاری
### دشواری‌های شناسایی مکان‌های باستانی
پیدا کردن محل دقیق سرزمین‌هایی چون توکریش، چالشی بزرگ برای پژوهشگران است. اسناد پراکنده، تغییر نام‌ها در گذر زمان، و ماهیت اسطوره‌ای برخی متون، کار را دشوار می‌کند. هر پژوهشگر، با بررسی دقیق اسناد، یافته‌های باستان‌شناسی و تحلیل جغرافیایی، قطعه‌ای از این پازل را تکمیل می‌کند.
این تلاش‌ها، نمونه‌ای از صبر و دقت علمی است که در تاریخ‌نگاری باستانی ضروری است. نسبت دادن نام‌های باستانی به مناطق امروزی، تنها بر اساس شباهت اسمی یا شواهد ناکافی، می‌تواند به تحریف تاریخ منجر شود.
### اهمیت پژوهش‌های بین‌رشته‌ای
برای کشف رازهایی چون توکریش، همکاری میان باستان‌شناسان، زبان‌شناسان، جغرافی‌دانان و مورخان ضروری است. تنها با ترکیب شواهد متنی، یافته‌های باستان‌شناسی و تحلیل‌های جغرافیایی می‌توان به تصویری دقیق‌تر از گذشته دست یافت.
---
## جمع‌بندی: توکریش، سرزمینی در انتظار کشف
در پایان این جستجو، شاید هنوز نتوانیم با قطعیت بگوییم توکریش کجاست. اما آنچه مسلم است، اهمیت این سرزمین در تاریخ و اسطوره‌های خاورمیانه است. توکریش، نمادی از ثروت، شکوه، آیین‌های دینی و داد و ستد میان تمدن‌های بزرگ بوده است. پژوهش‌های انجام‌شده، نه تنها ما را به کشف این سرزمین نزدیک‌تر کرده، بلکه افق‌های تازه‌ای در شناخت تاریخ و فرهنگ منطقه گشوده است.
شاید روزی، با کشف اسناد و یافته‌های جدید، راز توکریش برای همیشه گشوده شود. تا آن زمان، این سرزمین گمشده، همچنان الهام‌بخش پژوهشگران و دوستداران تاریخ خواهد بود؛ سرزمینی میان واقعیت و اسطوره، در دل کوهستان‌های شرق و غرب، در انتظار کشف دوباره.
